Eko-islam (Eco-islam) terminem tym określana jest szeroka dywagacja nad światem przyrody, ochroną środowiska naturalnego i prawami zwierząt w świetle doktryny teologicznej i praktyki muzułmańskiej.
Współcześnie zwykło się twierdzić, iż zamysł ekologiczny, wszelkie sformalizowane sposoby opisu i odnoszenia się do kwestii Natury jako takiej są wynalazkiem XX i XXI wieku. Nic bardziej mylnego. Intelektualnie - jak wskazuje Patricia Crone - muzułmanie znacznie wcześniej niż chrześcijanie zainteresowali się problemem cierpienia zwierząt oraz kwestiami odpowiedzialności człowieczeństwa za środowisko ( P. Crone, Medieval Islamic Political Thought, EUP, Edinburgh 2005, ss. 354). Już w IX wieku mutazylici dostrzegli brak sprawiedliwości w równym traktowaniu, który odnosił się wyłącznie do ludzi. Jeśli zadaniem człowieka jako istoty jest pomnażanie wszelkich dóbr, sprawowanie przedstawicielstwa (człowiek Kalifem) na ziemi, ograniczanie krzywd i cierpienia, to musi się to odnosić także do otaczającego go świata. XIII-wieczny fakih (jurysta, interpretator prawa muzułmańskiego) Izz Ibn Abd Al-Salam zalecał, aby każde działanie ludzkie cechowało pomnażanie sfery dobra przy jednoczesnym minimalizowaniu krzywd, szkód i cierpienia. Niehumanitarne traktowanie zwierząt jawnie godziło w porządek świata (salah). Uczony ten prawdopodobnie jako pierwszy na piśmie sformułował kodeks praw zwierząt. Piśmiennictwo w tej kwestii dowodzi również, że złe traktowanie zwierząt zasługiwało na sformalizowany system kar ( R. Foltz, Animals in Islamic Tradition and Muslim Cultures, Oneworld. Oxford 2006, s. 34).Warto tu również zwrócić szczególną uwagę na istnienie instytucji muhtasiba, którego jednym z obowiązków było sprawowanie kontroli nad traktowaniem zwierząt na targach.
Analizując kwestii szerszego postrzegania ludzkiej odpowiedzialności należy odnieść się przede wszystkim do pojęcia tawhid (توحيد), które stanowi trzon teologii islamskiej. Tawhid oznacza przede wszystkim jedność i wszechwładzę Allaha (subhana wah ta'ala) jako Stwórcy, do którego należy sprawstwo dobrobytu i kierowanie wszystkim. Człowiek jako stworzenie ma wspólne pochodzenie i jest równy w obliczu Boga. Sprawuje funkcję namiestnika na ziemi, który ma rządzić zgodnie z prawami i nakazami Allaha (subhana wah ta'ala) zachowując posłuszeństwo jego woli. Świat ludzki i całe stworzenia stanowi harmonijną jedność, wszelkie akty zachwiania tej równowagi, pogwałcenia praw przysługujących stworzeniom stanowi przejaw szirk (شرك) - rozumianego w sposób szeroki również jako grzech. Zgodnie z doktryną muzułmańską człowiek nie może bezkarnie niszczyć i znieważać tego, co pochodzi od Boga, co powstało z jego woli.
Na przestrzeni wieków wielu przywódców politycznych, religijnych opowiadało się za ochroną środowiska naturalnego, za naglącą potrzebą ochrony tego, co nas otacza zwłaszcza post factum. Wielu czyniło z tej sprawy oręż w walce z oponentami, swoistą drobinę mogącą wynieść na upragniony szczyt. Niestety zdecydowana większość tych zabiegów, starań i planów nie przyniosła efektywnych i długofalowych planów ochrony Ziemi, często partykularne interesy stawały ponad kwestiami ekologicznymi. Przywództwo Proroka Muhammada (pokój i łaska Allaha niech będą z Nim) abstrahując od wymiaru religijnego jego misji niosło ze sobą zestaw ekologicznych praktyk potwierdzanych przykładem osobistym, a co za tym idzie pozostawiło kolejnym pokoleniom dobrą i niezachwianą kulturę postępowania w trosce o środowisko naturalne. Z jego nauki płynęła kategoryczna troska o skromne życie, umiar w wykorzystywaniu i spożywaniu dóbr, szacunek i dbałość dla zwierząt, roślin i materii nieożywionej. Nauka ta stawała się tym wznioślejsza, gdyż indywidualne postępowanie i stosowanie się do tych nakazów wyznaczało także miarę czci oddawanej samemu Stwórcy. Dbają o stworzenie, szanują je, troszcząc się o jego dobrobyt oddaje się w sposób praktyczny szacunek Stwarzającemu, niweczą plan stworzenia postępuje się wbrew woli i działaniu Stwórcy. Prorok Muhammad (pokój i łaska Allaha niech będą z Nim) kładąc silny nacisk na wskazywanie zależności między działaniem w życiu doczesnym a ich rezultatem po śmierci przypominał wierzącym o wadze ich dokonań i świadomości jaka musi im towarzyszyć na co dzień. Istota świadoma związków przyczynowo skutkowych tym silniej stara się wpływać na kształt swojego postępowania.
Analizując kwestii szerszego postrzegania ludzkiej odpowiedzialności należy odnieść się przede wszystkim do pojęcia tawhid (توحيد), które stanowi trzon teologii islamskiej. Tawhid oznacza przede wszystkim jedność i wszechwładzę Allaha (subhana wah ta'ala) jako Stwórcy, do którego należy sprawstwo dobrobytu i kierowanie wszystkim. Człowiek jako stworzenie ma wspólne pochodzenie i jest równy w obliczu Boga. Sprawuje funkcję namiestnika na ziemi, który ma rządzić zgodnie z prawami i nakazami Allaha (subhana wah ta'ala) zachowując posłuszeństwo jego woli. Świat ludzki i całe stworzenia stanowi harmonijną jedność, wszelkie akty zachwiania tej równowagi, pogwałcenia praw przysługujących stworzeniom stanowi przejaw szirk (شرك) - rozumianego w sposób szeroki również jako grzech. Zgodnie z doktryną muzułmańską człowiek nie może bezkarnie niszczyć i znieważać tego, co pochodzi od Boga, co powstało z jego woli.
Kiedy się odwróci, chodzi pośpiesznie po ziemi, by szerzyć na niej zepsucie i niszczyć zasiewy i bydło. A Bóg nie lubi zepsucia. (surat al-Baqarah 2:205)w innym wersecie Qur'an czytamy:
I do ludu Median posłaliśmy ich brata Szu`ajba! On powiedział: "O ludu mój! Czcijcie Boga! Nie ma dla was boga innego niż On! Otrzymaliście przecież jasny dowód od waszego Pana. Dawajcie więc pełną miarę i wagę! Nie wyrządzajcie szkody ludziom w ich dobrach! Nie rozprzestrzeniajcie zepsucia na ziemi po jej udoskonaleniu! To jest dla was lepsze, jeśli jesteście wierzący! (surat al-Ar'af 7:85)Postępowanie człowieka stało się przyczyną wielu ekokataklizmów w historii Ziemi,co wynikało czasami z braku wystarczającej wiedzy, innym razem z ludzkiej ignorancji i chęci pomnażania zasobów. Współcześni ekolodzy muzułmańscy wskazują na źródła światowego kryzysu ekologicznego na płaszczyźnie ontologicznej, z czego wynika iż człowiek doznał duchowego upadku oddalając się od swoich cech naturalnych (fitra). Jego wejście w konflikt z otaczającym go światem oddala go od jego roli, jako sprawującego ochronę i pieczę nad tym, co na Ziemi zastał. Pomimo ludzkiej wyjątkowości jako gatunek dzieli on równorzędne prawo do życia i funkcjonowania na Ziemi wraz z innymi stworzeniami. Człowiek zatem nie ma prawa zniewalać i podporządkowywać sobie otoczenia według własnego uznania. W tym punkcie pojawi się jednak jeszcze inna droga rozważań, która nieco komplikuje relacje między ludzkością, a środowiskiem. W aspekcie ontologicznym nadrzędność człowieka jako bytu pozwala na faworyzowanie racji dobra społecznego nad racjami otaczającego go świata. Tylko w sytuacji tragicznej, wyboru między byciem społeczeństwa a nie-bytem postępowanie może sprowadzić się do zaniedbania bądź zaniechania ochrony środowiska naturalnego. Palącym wydaje się problem rozwoju i istnienia krajów rozwijających się kosztem nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych. Pytanie dotyka przede wszystkim kwestii czy faktycznie nie ma innego wyjścia. Czy, aby kraje rozwijające się przetrwały i "dorównały" krajom rozwiniętym konieczne jest postępowanie prowadzące do zachwiania ekosystemem? Czy droga tak wyznaczanego progresu materialnego jest najstotniejsza?
10 ZIELONYCH HADISÓW
Na przestrzeni wieków wielu przywódców politycznych, religijnych opowiadało się za ochroną środowiska naturalnego, za naglącą potrzebą ochrony tego, co nas otacza zwłaszcza post factum. Wielu czyniło z tej sprawy oręż w walce z oponentami, swoistą drobinę mogącą wynieść na upragniony szczyt. Niestety zdecydowana większość tych zabiegów, starań i planów nie przyniosła efektywnych i długofalowych planów ochrony Ziemi, często partykularne interesy stawały ponad kwestiami ekologicznymi. Przywództwo Proroka Muhammada (pokój i łaska Allaha niech będą z Nim) abstrahując od wymiaru religijnego jego misji niosło ze sobą zestaw ekologicznych praktyk potwierdzanych przykładem osobistym, a co za tym idzie pozostawiło kolejnym pokoleniom dobrą i niezachwianą kulturę postępowania w trosce o środowisko naturalne. Z jego nauki płynęła kategoryczna troska o skromne życie, umiar w wykorzystywaniu i spożywaniu dóbr, szacunek i dbałość dla zwierząt, roślin i materii nieożywionej. Nauka ta stawała się tym wznioślejsza, gdyż indywidualne postępowanie i stosowanie się do tych nakazów wyznaczało także miarę czci oddawanej samemu Stwórcy. Dbają o stworzenie, szanują je, troszcząc się o jego dobrobyt oddaje się w sposób praktyczny szacunek Stwarzającemu, niweczą plan stworzenia postępuje się wbrew woli i działaniu Stwórcy. Prorok Muhammad (pokój i łaska Allaha niech będą z Nim) kładąc silny nacisk na wskazywanie zależności między działaniem w życiu doczesnym a ich rezultatem po śmierci przypominał wierzącym o wadze ich dokonań i świadomości jaka musi im towarzyszyć na co dzień. Istota świadoma związków przyczynowo skutkowych tym silniej stara się wpływać na kształt swojego postępowania.
Dzieląc się tu i teraz tymi proroczymi naukami mam na uwadze wskazanie ich ponadczasowego kontekstu i celu ich realizacji w ramach działań proekologicznych.
1) Wierzący jest jak wzrastające drzewo
Przykładem człowieka wierzącego jest młoda, wzrastająca roślina, niezależnie z jakiego kierunku nadciąga wiatr roślina ugina się pod jego naporem, kiedy natomiast wiatr opada, roślina na nowo staje się prosta. (zrelacjonował Abu Hurayra zebrał Bukhari).
Metafora
Prorok Muhammada (pokój i łaska Allaha niech będą z Nim) uczy muzułmanów, że
ich wiara na drodze życia powinna bezustannie wzrastać a życie w wierze powinno
zawsze postępować bez względu na trudy i zmiany, ciemiężenie i udrękę. Należy
zawsze pamiętać, że nadejdą ciężkie i surowe czasy kiedy starania wydają się
bezcelowa a udręka nie ma końca. Ale cierpliwość, pozostawanie przy silnych
korzeniach i twardej podstawie bez względu na koszt i trud przyniesie dwojakiego
rodzaju korzyści: dla nas samych oraz dla całego otoczenia, tak jak ma to
miejsce między blisko rosnącymi roślinami - upadek, wyrwanie jednej niszczy
korzenie pobliskich.
2) Zasadź
drzewo nawet jeśli jest to Twój ostatni uczynek
Jeśli bliska
jest ustalona godzina (Dzień Zmartwychwstania) a jeden z was trzymałby w dłoni
palmową latorośl, niechaj wykorzysta choćby ostatnią sekundę przed nastaniem
ustalonej godziny, aby ja zasadzić. (ze zbioru Al Albani)
3) Sadzenie
drzew jest nieustającym źródłem nagród
Jeśli wierzący
zasadzi drzewo lub zasieje nasiono, a następnie ptak, człowiek lub zwierzę zje
z tego, co wyrośnie zostanie mu to poczytane, jako dobroczynny dar (sadaqah). (ze zbioru Imama Bukhari)
4) Ograniczaj
zużywanie zasobów nawet jeśli wykorzystywane są do rutynowych rytuałów
Prorok
Muhammad (pokój i błogosławieństwo Allaha niech będą z Nim) napotkał kiedyś
swojego kompana Sa’da, kiedy ten wykonywał rytualną ablucję (wudhu) nad rzeką. W tym czasie Prorok
rzekł: „Sa’d cóż to za marnotrawstwo?” Sa’d odpowiedział: „Czy możliwym jest
marnotrawienie (israf) podczas
ablucji?” Odrzekł Prorok: „Tak, nawet jeśli byłbyś obok rzeki płynącej”. (ze
zbioru Ibn Majah)
5) Utrzymywanie
środowiska w czystości sanitarnej podtrzymuje wspólnotę
Wystrzegajcie
się trzech aktów, które mogą doprowadzić do waszego przekleństwa: załatwiania
potrzeb fizjologicznych w zacienionych miejscach, które ludzie wykorzystują, na
chodnikach i przejściach oraz w pobliżu wodopoju. (zrelacjonowane przez
Mu’adh, ze zbioru Hasan Al-Albani)
Higiena
i czystość są integralnymi elementami islamu, ponadto stanowią oddzielną
dziedzinę szerokiej dywagacji w ramach etyki i kultury muzułmańskiej. Bez fizycznej
czystości nie jest możliwa czystość zupełna osoby wierzącej, gdyż w ramach ontologii
muzułmańskiej czystość możliwa jest wyłącznie na dwóch płaszczyznach
jednocześnie: czystości duchowej oraz fizycznej. Bez czystości zachowanej w
przestrzeni publicznej zanieczyszczenia rujnują miasta i życie społeczne, bez
indywidualnego zaangażowania na rzecz czystości i czystego współegzystowania z
czasem tym trudniej jest wyzbyć się nieczystości i złych nawyków. Niestety
natura ludzka pozwala na „przyzwyczajanie się” do zastanej sytuacji, z czasem coś,
co pierwotnie i obiektywnie mogłoby uchodzić za negatywne i nie do przyjęcia
staje się standardem naszej egzystencji, jeśli nie czynimy wysiłków, aby temu
przeciwdziałać.
6) Prorok
Muhammad nakazywał oczyszczanie ulic
Usuwanie
szkodliwych rzeczy z ulic jest aktem miłości/dobroczynnym darem (sadaqah). (zrelacjonował Abu Dharr Al-Ghafari)
7) Powiedz
NIE! nadmiernej konsumpcji (lub przynajmniej ją ogranicz)
Abdullah
ibn `Abbas poinformował, że Prorok powiedział:" Wierzący nie jest ten, kto
jada do syta, gdy jego sąsiad jest głodny. " (ze zbioru Al-Albani)
8) Jedz codziennie
trochę mniej
Przejadanie
się, spożywanie żywności w nadmiarze jest czynem bardzo negatywnie postrzeganym
w islamie. Okres miesiąca postu Ramadan jest właśnie tym czasem, kiedy wierzący
wyrzeka się spożywania pokarmów od wschodu do zachodu słońca w akcie solidaryzmu
z głodnymi, ubogimi. Podczas postu człowiek uczy się odmawiania sobie przyjemności
i potrzeby jedzenia, uczy się kontroli nad własnymi potrzebami. Prorok Muhammad
(pokój i błogosławieństwo Allaha niech będą z Nim) zachęcał do spożywania
lekkich posiłków, zaspokajania wyłącznie uczucia głodu i wyzbywania się
łakomstwa. Najlepsza jest dieta bogata w zieleninę, warzywa, owoce natomiast
mięso i ryby powinny stanowić sporadyczny dodatek. Zgodnie z systemem prawa
islamskiego (Shariah) człowiek powinien przestać jeść, gdy zaspokoi głód.
Prorok powiedział:
Nie ma nic
gorszego niż osoba, która wypełnia swój żołądek. Powinno wystarczyć dla syna
Adama, aby kilka kęsów zaspokoiło jego pragnienie. Jeśli pragnie zjeść więcej
powinien pamiętać, że jedną trzecia żołądka wypełni jedzenie, jedną trzecią
płyny i kolejną jedną trzecią oddech. (ze
zbioru Tirmidhi i Ibn Majah)
9) Rozważ
recykling, ponowne wykorzystanie zanim kupisz coś nowego
Pytana
o sposób życia w domu żona Proroka Muhammada ‘Aisha powiedziała, że zwykła sam
naprawiać swoje obuwie, szyć i cerować swoje ubrania, doił kozy, pomagał jej i
wykonywał wszelkie tego typu obowiązki domowe bez narzekania. (ze zbioru Al
Albani)
Ideą jak także przyświecała tym działaniom było pokazanie muzułmanom, że zwyczajne, rutynowe
czynności (mehna) w gospodarstwie
domowym nie były poniżające dla proroka Boga. Ponowne użycie i naprawy rzeczy,
zamiast wymiany na nowe nie jest oznaką biedy, ale oznaką władzy. Poprzez
wykonywanie obowiązków domowych, Prorok mówił możemy zbudować fundamenty, z
mniejszej liczby "rzeczy", to my kontrolujemy samych siebie, to, co
spożywamy i jak te dary rozdzielamy.
10) Zwierzęta
powinny być pod naszą opieką
Pewien
człowiek był bardzo spragniony, gdy był w drodze, nagle spotkał na swej drodze studnię
z wodą. Zszedł w dół, ugasił swe pragnienie i wrócił z powrotem. Ujrzał psa
duszącego i liżącego błoto z pragnienia, wówczas powiedział do siebie: „Ten
pies cierpi z pragnienia podobnie jak ja cierpiałem.” Zszedł ponownie do
studni, nabrał wody w swój but, wyszedł trzymając go w ustach i wróciła do psa
pojąc go. Bóg wynagrodził mu ten czyn i wybaczył jego grzechy. Jeden z
towarzyszy rzekł: „O Wysłanniku Allaha! Czy jest dla nas nagroda za służbę zwierzętom?”,
na co Prorok odrzekł: „Jest dla nas nagroda za każde działanie w służbie żywych
istot”. (zrelacjonował
Abu Huraira, ze zbioru Imama Bukhari)
Prorok
Muhammad sugerował takie postępowanie w stosunku do zwierząt, jakim wykazywał
się relacjonujący ten hadis Abu Huraira. Przydomek tego towarzysza Proroka w tłumaczeniu
na język polski oznacza „Ojciec kociąt”, gdyż Abu Huraira znany był w społeczności
z noszenia kociąt w drapowanych rękawach swej szaty.
Zwierzęta
odgrywają ogromną rolę w systemie ekologicznego dobrobytu. W założeniach prawa
Szariatu wobec ochrony praw zwierząt wierzący zobligowany jest do opieki nad
kalekimi zwierzętami, ratowania bezdomnych psów i kotów oraz innych zwierząt oraz
ochrony ptasich gniazd.
Jak Islam Uczy Ekologicznego Zaangażowania
Grupa zaangażowanych w ochronę środowiska muzułmanów wykorzystuje naukę Proroka Muhammada, aby zachęcić współwyznawców do działania na rzecz ochrony Ziemi.
W 2001 roku konserwatywna amerykańska publicystka Ann
Coulter powiedziała: Bóg dał nam Ziemię.
Mamy władzę nad roślinnością, zwierzętami, drzewami. Bóg powiedział: „Ziemia
jest twoja. Weź ją. Gwałć! Jest twoja.” Podczas gdy jedynie niektóre
chrześcijańskie grupy forsują bardziej przyjazne Ziemi postulaty, w ramach
islamu powszechnym założeniem jest dążenie do ochrony Błękitnej Planety.
Muzułmańskie podejście zdecydowanie stoi w sprzeczności do założeń wyrażonych w
słowach Ann Coulter, dla zrzeszonych wokół ruchu Zielonego Muzułmanina (The
Green Muslim), Zielonego Sposobu Życia (Green Deen/Din, co w języku arabskim
oznacza sposób życia, kod życia) dążenie do zrównoważonego rozwoju jest tak
samo istotnym filarem ich życia i wiary jako modlitwa, jałmużna czy post w
miesiącu Ramadan. Kolor zielony, co warte podkreślenia, zajmuje szczególne
miejsce w kulturze i artefaktach islamskich. Kolor ten od samego początku symbolizował
siłę życia i naturę, zdobił flagi plemienia Proroka Muhammada (pokój i łaska
Allaha niech będą z Nim). W atmosferze, gdzie religia i nauka są często sobie
przeciwstawiane ci muzułmanie używając podstawowych wartości islamu naciskają
na zmiany w polityce ochrony środowiska.
W centrum jest kwestia
światopoglądu. W jaki sposób postrzegamy siebie w stosunku do przyrody. Czy
jesteśmy jej częścią czy może
częścią z niej? "mówi Mohammad A. Chakaki, niezależny konsultant w kwestii
środowiska, członek założycielem Zielonych Muzułmanów w Okręgu. Chodzi o ponowne podłączenie ludzi do siebie
nawzajem, do natury, do samych siebie. – mówi Chakaki. Chakaki, Sanjana Ahmad,
ich przyjaciel Sajid Anwar wraz z grupą przyjaciół o podobnych poglądach zaczął
grupowe działania, wykłady na wiosnę 2007. Początkowo były to proste programy
edukacyjne w meczetach i domach.
Dla Mohammada Chakaki życie w sposób zrównoważony jest
nieodłączną częścią życia muzułmańskiego. Sajid Anwar działacz non-profit specjalizujący
się w obszarze badań nad wodą oraz zmianami klimatycznymi formułuje tezę
przeciwną do tej postulowanej przez Coulter: W ramach islamu ciało dane nam jest tymczasowo, dusza jest
nieśmiertelna i jest tym, co należy do Boga. To samo można powiedzieć o Ziemi i
zasobach, jakie zapewnia, należą do Boga, nie do człowieka. W ramach
islamskiej teologii centralnym pojęciem jest tawhid (توحيد) monoteistyczne założenie
jedność i wszechwładza Stwórcy, który stwarzając Wszechświat oddał pod
namiestniczą opiekę ludzkości Ziemię. Czytamy w Koranie:
Zaofiarowaliśmy depozyt niebiosom, ziemi i górom, lecz one odmówiły noszenia go i przestraszyły się; Poniósł go człowiek - on przecież jest niesprawiedliwy i nieświadomy. (Koran 33:72)